ستاره دریایی چیست و کجا زندگی می‌کند؟ ستاره دریایی، با نام علمی Asteroidea، جانوری دریایی و از شاخه خارپوستان (Echinodermata) است که به دلیل شکل ظاهری جذاب و ستاره‌مانندش به این نام شهرت یافته است. برخلاف نام رایج “ستاره ماهی”، این موجودات در واقع بی‌مهره و از ماهی‌ها کاملاً متمایز هستند. این موجودات شگفت‌انگیز بیش از ۴۰۰ میلیون سال پیش تکامل یافته‌اند و توانسته‌اند در تمام اقیانوس‌های جهان، از مناطق گرمسیری تا قطبی و از سواحل کم‌عمق تا اعماق ۶,۰۰۰ متری دریا، خود را سازگار کنند. با این حال، ستاره‌های دریایی به شوری آب بسیار حساس هستند و تنها در آب‌هایی با شوری طبیعی (حدود ۳۵ در هزار) قادر به زندگی‌اند و نمی‌توانند در آب شیرین زندگی کنند.
آناتومی و ویژگی‌های شگفت‌انگیز ستاره دریایی
بدن متقارن و اسکلت درونی
یکی از بارزترین ویژگی‌های ستاره دریایی، تقارن بدنی منحصربه‌فرد آن است. در حالی که لارو این جانور دارای تقارن دوجانبی است، پس از دگردیسی، ستاره دریایی بالغ تقارن شعاعی ثانویه، معمولاً پنج‌شعاعی، را به دست می‌آورد. این تغییر تکاملی به جانور اجازه می‌دهد تا به یک موجود کم‌تحرک و بدون سر تبدیل شود و زندگی در بستر دریا را به شیوه‌ای کارآمد ادامه دهد.
بدن ستاره دریایی از یک دیسک مرکزی و چندین بازو تشکیل شده است. اکثر گونه‌ها پنج بازو دارند، اما برخی مانند
Acanthaster planci تا ۳۰ بازو و گونه Labidiaster annulatus حتی بیش از ۵۰ بازو می‌توانند داشته باشند. اسکلت ستاره دریایی از صفحات آهکی (کربنات کلسیم) تشکیل شده که در زیر پوست قرار گرفته و به عنوان یک زره محافظ عمل می‌کند و کار را برای شکارچیان دشوار می‌سازد.
دستگاه آوندی آب؛ جایگزین قلب و خون
ستاره‌های دریایی فاقد سیستم گردش خون پیچیده و قلب هستند. در عوض، آن‌ها از یک سیستم هیدرولیکی پیشرفته به نام “دستگاه آوندی آب” استفاده می‌کنند. آب دریا از طریق یک صفحه غربال‌مانند به نام “مادرپریت” وارد بدن شده و به صدها “پای لوله‌ای” که در زیر بازوها قرار دارند، هدایت می‌شود. این پاها نه تنها برای حرکت و چسبیدن به سطوح مختلف به کار می‌روند، بلکه در باز کردن صدف طعمه‌ها و همچنین جذب اکسیژن و دفع دی‌اکسید کربن نیز نقش حیاتی دارند.
سیستم عصبی و حسی
ستاره دریایی مغز ندارد، اما دارای یک حلقه عصبی دور مری و اعصاب شعاعی است که به هر بازو منشعب می‌شوند تا حرکات را هماهنگ کنند. در انتهای هر بازو یک لکه چشمی ساده و قرمز رنگ وجود دارد که به عنوان چشم عمل می‌کند. این چشم‌ها قادر به دیدن جزئیات نیستند، اما می‌توانند تفاوت بین نور و تاریکی را تشخیص دهند که برای جهت‌یابی و فرار از شکارچیان کافی است.
Arm: بازو
Spine: خار (یا تیغ)
Madreporite: مادرپریت (صفحه غربال‌مانند)
Cardiac Stomach: معده قلبی
Anus: سوراخ دفعی
Pyloric Stomach: معده پیلوریک
Gonads: غدد جنسی (یا گناد)
Digestive Gland: غدد گوارشی
Coelomic Cavity: حفره عمومی بدن (یا حفره سلومی)
Ampulla: آمپولا
Radial Canal: کانال شعاعی
Tube Feet: پاهای لوله‌ای
Central Canal: کانال مرکزی
Water Vascular System: دستگاه آوندی آب (یا سیستم عروقی آب)
ستاره دریایی چه می‌خورد؟
ستاره‌های دریایی شکارچیان فرصت‌طلب بی‌مهرگان کف‌زی هستند. رژیم غذایی آن‌ها شامل انواع نرم‌تنان مانند صدف‌ها و دوکفه‌ای‌ها، کرم‌ها، خرچنگ‌ها و اسفنج‌ها می‌شود. برخی گونه‌ها، مانند ستاره دریایی تاج‌خاردار (Acanthaster planci)، متخصص خوردن مرجان‌ها هستند و می‌توانند به صخره‌های مرجانی آسیب جدی وارد کنند.
ستاره دریایی با دهان کوچکی که در قسمت زیرین بدنش قرار دارد، روشی منحصر به فرد برای تغذیه از طعمه‌های بزرگ دارد. این جانور می‌تواند معده خود را از طریق دهان به بیرون برگردانده و روی طعمه قرار دهد. سپس، با ترشح آنزیم‌های گوارشی، بافت نرم طعمه را در خارج از بدن خود هضم کرده و آن را به مایع تبدیل می‌کند. در نهایت، مواد غذایی مایع شده را جذب کرده و معده را به داخل بدنش می‌کشد. برخی گونه‌ها، مانند ستاره دریایی شنی، طعمه‌های کوچک را به صورت کامل می‌بلعند.
تولید مثل و بازسازی خارق‌العاده ستاره دریایی
تولید مثل جنسی و غیرجنسی
اکثر ستاره‌های دریایی دارای جنس‌های جداگانه نر و ماده هستند و از طریق لقاح خارجی در آب دریا تولید مثل می‌کنند. نر و ماده به صورت همزمان گامت‌های خود (اسپرم و تخمک) را در آب رها کرده و تخم‌های لقاح‌یافته به لاروهای شناور پلانکتونی تبدیل می‌شوند. این لاروها سپس مراحل دگردیسی پیچیده‌ای را طی کرده تا به شکل بالغ با تقارن شعاعی برسند.
علاوه بر این، ستاره‌های دریایی توانایی خارق‌العاده‌ای در بازسازی دارند. اگر بازویی از بدن آن‌ها قطع شود، می‌توانند آن را بازسازی کنند که این فرآیند ممکن است ماه‌ها یا سال‌ها طول بکشد. در برخی گونه‌ها، یک بازوی قطع شده به همراه بخشی از دیسک مرکزی می‌تواند به یک ستاره دریایی کامل تبدیل شود که به عنوان تولید مثل غیرجنسی از طریق قطعه‌قطعه شدن (fragmentation) شناخته می‌شود. این توانایی نه تنها یک مکانیسم دفاعی برای فرار از دست شکارچیان است، بلکه به آن‌ها کمک می‌کند تا جمعیت خود را بدون نیاز به جفت‌گیری افزایش دهند.
جدول ۱: مقایسه ویژگی‌های تولید مثل و طول عمر در گونه‌های ستاره دریایی
| گونه | سن بلوغ | میانگین طول عمر | ویژگی‌های تولید مثل |
| Leptasterias hexactis | ۲ سال | ۱۰ سال | تعداد کمی تخم با وزن حدود ۲۰ گرم |
| Pisaster ochraceus | ۵ سال | ۳۴ سال | تعداد زیادی تخم با وزن حدود ۸۰۰ گرم |
دشمنان طبیعی و نقش ستاره دریایی در اکوسیستم
ستاره‌های دریایی نقش اکولوژیکی بسیار مهمی در اکوسیستم‌های دریایی دارند و به عنوان تنظیم‌کننده جمعیت در زنجیره غذایی عمل می‌کنند. برخی گونه‌ها مانند ستاره دریایی اوچر (
Pisaster ochraceus) به عنوان “گونه کلیدی” (Keystone species) شناخته می‌شوند. این جانوران با شکار صدف‌ها، جمعیت آن‌ها را کنترل کرده و از رشد بی‌رویه آن‌ها که می‌تواند فضای زندگی سایر گونه‌ها را از بین ببرد، جلوگیری می‌کنند. به این ترتیب، آن‌ها تنوع زیستی را در مناطق جزر و مدی حفظ می‌کنند.
شکارچیان ستاره دریایی و مکانیسم‌های دفاعی
ستاره‌های دریایی با وجود نقش شکارچی خود، طعمه حیوانات دیگری نیز هستند. شکارچیان طبیعی آن‌ها شامل پرندگان، ماهی‌های بزرگ و سمورهای دریایی می‌شود. برای مقابله با این تهدیدات، آن‌ها از چندین مکانیسم دفاعی استفاده می‌کنند. اسکلت سخت و زره‌مانند آن‌ها که با خارهای ریز یا درشت پوشانده شده، اولین خط دفاعی آن‌هاست. در برخی گونه‌ها مانند ستاره دریایی تاج‌خاردار، این خارها سمی هستند و می‌توانند موجب درد و حالت تهوع شوند. همچنین، توانایی “از دست دادن ارادی بازو” (Autotomy) به آن‌ها امکان می‌دهد تا با فدا کردن یک بازو، از چنگال شکارچیان فرار کنند.
بررسی نقش و ویژگی‌های گونه‌های کلیدی ستاره دریایی
| نام گونه (فارسی و علمی) | تعداد بازوها | ویژگی‌های ظاهری | رژیم غذایی اصلی | نقش اکولوژیکی |
| ستاره دریایی تاج‌خاردار (Acanthaster planci) | تا ۳۰ بازو | خاردار و سمی | پولیپ‌های مرجانی | مرجان‌خوار، تهدیدی برای صخره‌های مرجانی |
| ستاره دریایی اوچر (Pisaster ochraceus) | معمولاً ۵ بازو | بنفش یا نارنجی، پوست سخت | نرم‌تنان، صدف دریایی | گونه کلیدی در مناطق جزر و مدی |
| ستاره دریایی آفتابگردان (Pycnopodia helianthoides) | تا ۴۰ بازو | اسکلت چندقطعه‌ای، انعطاف‌پذیر | طعمه‌های بزرگ | تنظیم‌کننده جمعیت توتیاهای دریایی |
| ستاره دریایی Labidiaster annulatus | بیش از ۵۰ بازو | — | — | — |
بیماری‌ها و تهدیدات ستاره‌های دریایی
سندرم تحلیل رفتگی ستاره دریایی (SSWS)
یکی از بزرگ‌ترین تهدیدات برای جمعیت ستاره‌های دریایی، شیوع گسترده بیماری “سندرم تحلیل رفتگی ستاره دریایی” (SSWS) است که از سال ۲۰۱۳ در سواحل غربی آمریکای شمالی آغاز شد و باعث مرگ میلیون‌ها ستاره دریایی شده است. این بیماری با علائمی مانند پیچ‌خوردگی بازوها، ظهور زخم‌ها و تبدیل شدن بدن به ماده‌ای نرم و لزج شناخته می‌شود. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که باکتری
Vibrio pecticida عامل اصلی این بیماری است، اما شواهد حاکی از آن است که افزایش دمای آب اقیانوس‌ها می‌تواند به عنوان یک کاتالیزور عمل کرده و شدت و گسترش بیماری را افزایش دهد.
سایر تهدیدات
علاوه بر بیماری‌ها، ستاره‌های دریایی با تهدیدات دیگری مانند آلودگی‌های محیطی، صید بی‌رویه برای مصارف زینتی و تخریب زیستگاه‌های طبیعی نیز روبرو هستند. به دلیل همین تهدیدات، برخی گونه‌ها مانند ستاره دریایی
Oreaster reticulatus در دریای کارائیب تحت حفاظت قرار گرفته‌اند.
